Musea

Museum van Schone Kunsten Gent - schilderij "De acht zaligheden"

Het Museum voor Schone Kunsten werd opgericht in 1798 en is een van de oudste musea van het land. Het honderdjarige gebouw in het Citadelpark was toe aan herstel en renovatie. Na een periode van 4 jaar is het museum nu wederom geopend voor het publiek. Het museum doet er alles aan om artistieke kunst in vele kunstvormen toegankelijk te maken voor het publiek.

Een van de vele tentoongestelde schilderijen heeft als naam "De acht zaligheden". Het werd geschilderd door een anonieme meester in de periode 1567 - 1570, midden 16de eeuw dus, net na de beeldenstorm in 1566. Het schilderij is een drieluik. De meester die het maakte heeft op een volkse en levendige stijl een uitbeelding gegeven aan de beroemde 'Bergrede' van Jezus Christus. De titel "acht zaligheden" verwijst naar de zaligheden of gelukprijzingen die Jezus er in uitsprak.

We willen het Museum voor Schone Kunsten te Gent, waar het schilderij te bezichtigen is, bedanken voor hun vriendelijke medewerking en toestemming. (www.mskgent.be)


De Bijbeltekst waarop de schilder zich baseerde:

Mattheüs 5:1-10:

En [Jezus], de schare ziende, is geklommen op een berg, en als Hij nedergezeten was, kwamen Zijn discipelen tot Hem. En Zijn mond geopend hebbende, leerde Hij hen, zeggende:

Zalig [zijn] de armen van geest; want hunner is het Koninkrijk der hemelen.
Zalig [zijn] die treuren; want zij zullen vertroost worden.
Zalig [zijn] de zachtmoedigen; want zij zullen het aardrijk beërven.
Zalig [zijn] die hongeren en dorsten [naar] de gerechtigheid; want zij zullen verzadigd worden.
Zalig [zijn] de barmhartigen; want hun zal barmhartigheid geschieden.
Zalig [zijn] de reinen van hart; want zij zullen God zien.
Zalig [zijn] de vreedzamen; want zij zullen Gods kinderen genaamd worden.
Zalig [zijn] die vervolgd worden om der gerechtigheid wil; want hunner is het Koninkrijk der hemelen.


( Statenvertaling )

De acht zaligheden

De acht zaligheden worden elk apart uitgebeeld - 3 links, 2 in het middenste luik onderaan, 3 rechts.

Tekstbanden en inscripties in het Nederlands verduidelijken iedere voorstelling. Mede onder invloed van de reformatie was een vertaling van Bijbelteksten naar de volkstaal in de zestiende eeuw ook in katholieke kringen gebruikelijk. Voor ons als toeschouwers geeft het schilderij weer hoe het Nederlands in de 16de eeuw geschreven (en wellicht ook geklonken) heeft. Ook het omzetten van de zaligheden naar beeld is uitermate interessant.

Omdat we de afzonderlijke delen willen tonen, even een schematische nummering.

 


Het middenpaneel

Tekst boven: 'Salich zijn sij die in uwen huyse wonen die zullen hu louen inden tyt des eewicheijts – Psal LXXXIII'

Onder het tetragram: Hy heeft u ghegheuen eenen leeraer der rechtueerdicheijt – Hoort hem – Matt XV
Bij Jezus: Die gheest des Heren es up mij, daeromme heeft hij mij ghesalft ende heeft mij ghesonden om te prekene den aerme

De tekst onderaan: Ic ben van hem ghestelt een conynck up Syon sijnen heleghen beerch prekende zijn ghebot – Psal II

 

'Zalig zijn zij die in uw huis wonen, die zullen U loven (tot) in de tijd des eeuwigheids - Psalm 83'; op deze manier zouden we de tekst heden ten dage schrijven. Bovenaan in het schilderij heeft de meesterschilder de naam van God weergegeven, stralend in een wolk. Hemelse scharen omringen de naam en zij brengen aanbidding. Onder de wolk het beeld van Jezus, zittende op een berg terwijl hij de bergrede uitspreekt. Jeruzalem bevindt zich links in de achtergrond. Boven Jezus staat de tekst: 'Hij heeft U gegeven een leraar der rechtvaardigheid'. Hoort (naar) hem - Matth. 15'. Daaronder is de heilige geest afgebeeld, in de vorm van een duif, boven het hoofd van Jezus. De tekst werd toegevoegd: 'De geest des Heren is op mij, daarom heeft hij mij gezalfd en mij gezonden om te prediken aan de arme'. Jezus onderwijst de scharen die aan zijn voeten zitten. Onderaan het schilderij is een tekstband aangebracht, met de boodschap: Ik ben van hem gestelt, een koning op SIon, zijn heilige berg, predikend zijn gebod - Psalm 2.'

Het tetragram is hier heel mooi en heel fijn geschilderd, inclusief de klinkertekens die later door de Masoreten werden toegevoegd. Wanneer hier de tekst wordt gelezen met de 3 klinkertekens (de 'e' onder de Y; de 'o' boven de eerste 'H', de 'a' onder de 'w'), krijgen we 'Yehowah'.



Met betrekking tot de Goddelijke Naam is het interessant om ook de afzonderlijke delen te bekijken.

Schilderij - deel 1

Tekst in het schilderij:

hoocheijt
heerghiericheijt
Begheerte des Weerlts

Tekst in de tekstband:

Salich zijnse die aerme zijn van gheeste, want dat rycke der hemelen behoort hemlien toe

 

2 mannen en 2 vrouwen staan te midden van wereldse rijkdom. De vrouw links heeft in haar handen een scepter en een kroon. De andere vrouw, uiterst rechts, draagt een kroon op haar hoofd met een kruis. Zij wijst naar een kistje met kostbaarheden. Ook daarachter in een nis zijn waardevolle dingen te zien. De man links heeft de armen gekruist en hij wijst naar boven, naar een hemelse persoon met een scepter, te midden van de wolken. De andere man ziet naar de hemelse figuur en hij houdt zijn handen in een gebedshouding. Naast de vrouw aan de linkerzijde staat een ladder die naar boven reikt. Naast de ladder staat de tekst: ‘hoogheid’. Aan de andere zijde van de ladder, boven de vrouw, staat ‘eergierigheid’. Boven de vrouw aan de rechterzijde staat de tekst: ‘Begeerte des werelds’. Op de grond liggen nog twee kronen, een scepter en een ladder.

De tekst onderaan: 'Zalig zijn de armen van Geest, want het rijk der hemelen behoort hen toe'.


 

Schilderij - deel 2

 

Tekst in het schilderij:

Spijticheijt
Iniurie

Tekst in de tekstband:

Salich zijn die Sachtmoedighe, want zij besitten sullen die aerde

 

Een man in gehavende klederen houdt met één hand het haar van een andere man vast terwijl hij zijn gebalde vuist klaar heeft om te slaan. Boven hem staat de tekst: ‘Iniurie’. Iniurie is een ander woord voor 'schofferigheid' of het gedrag van een schoft. De andere man, gebukt, heeft een kruik en een brood vast. Twee vrouwen staan links in het beeld. Eén vrouw kijkt verwonderd naar het tafereel, terwijl de vrouw uiterst rechts kijkt naar de Christusfiguur, met doornenkroon en kruis, boven in de wolken. Boven de vrouw staat geschreven: ‘Spijtigheid’.

De tekst onderaan: 'Zalig zijn de zachtmoedigen, want zij zullen de aarde bezitten'.

(opmerking: in vergelijk met de Bijbeltekst Matth. 5 merken we dat de 2de en 3de uitspraak van Jezus van plaats verwisseld zijn).


 

Schilderij - deel 3

Tekst in het schilderij:

Melijden
Berau der sonden
Apoca – 21

Tekst in de tekstband:

Salich zijn sij die bedrouft zijn, want zij vertroost zullen worden

 

Een man en vrouw links in het beeld drogen hun tranen. Boven hen staat de tekst: ‘Berouw der zonden’. Rechts in het beeld staan eveneens een man en een vrouw. De vrouw droogt haar tranen terwijl de man zijn handen in een gebedshouding heeft. Ook hij heeft tranen op zijn wangen. Hij kijkt naar een engel die onder een stralend tetragram hem een doek aanreikt. Boven de vrouw staat ‘Meelijden’. Onder de engel staat: ‘Apoca – 21’ een verwijzing naar de Apocalyps of Openbaring, waar in vers 4 de belofte wordt gedaan dat God 'elke traan uit de ogen zal wegwissen'. Dit is dan ook de reden waarom de engel het doek aanreikt.

De tekst onderaan: 'Zalig [zijn] die treuren; want zij zullen vertroost worden.'

Het tetragram in detail:


 

Schilderij - deel 4

Tekst in het schilderij:

Toordeel gods
Gods rechtweerdicheyijt
op het zwaard: dwoord gods
op het boek: die wet gods
tussen de balans: gherechticheije
onder het brood: ghenaede
op de kruik en het brood: Gheeft d aermel meerighe brood

Tekst in de tekstband:

Salich zijn sij die hongheren ende dursten naerd die rechtweerdicheijt, want zij verseet sullen worden.

 

Onder een stralend tetragram staat een gekroonde vrouw. Links van het tetragram is een palmtak, aan de andere zijde een zwaard. Boven beide staat geschreven: ‘Toordeel Gods’ of 'Het oordeel van God'. Bij de vrouw staat ‘Gods rechtvaardigheid'’. De vrouw houdt een zwaard en een weegschaal vast en ook op deze voorwerpen vinden we geschreven woorden; op het zwaard staat 'het woord van God' en tussen de balans 'gerechtigheid', de balans moet uiteraard in evenwicht zijn - het teken voor gerechtigheid. Voor haar op een tafel staan een opengeslagen boek, een kruik en een brood. Op de bladzijden van het boek staat: ‘die wet Gods’. Op de kruik en het brood staat: ‘Geef de armen meerdere broden’. Links van de vrouw staat een man met een schaal. Rechts van haar staat een man met een brood. Onder het brood dat de man vasthoud, staat 'genade’.

De tekst onderaan: 'Zalig zijn zij die hongeren en dorsten naar rechtvaardigheid, want zij zullen verzadigd worden.'

Het tetragram in detail:


 

Schilderij - deel 5

Tekst in het schilderij:

Goedertierenheijt
Baermherticheijt gods
Liefde
Mesdaet

Tekst in de tekstband:

Salich zijn die baermhertighe, want zij baermherticheijt verweeruen sullen.

 

Onder een stralend tetragram staat een engel met een palmtak in zijn hand. Op de wolk onder de engel staat: ‘barmhartigheid gods’. Links van hem een welgestelde man en vrouw met een voor hen geknielde man in een smekende houding. Boven de man staat: ‘Misdaad’. Bij de vrouw staat: ‘Goedertierendheid’. Dit is een in onbruik geraakt woord, welk als synoniem 'welwillendheid' heeft. Rechts van de engel staat een kreupele man die van een man en een vrouw geschenken krijgt, waaronder een kleed. Boven hen staat geschreven ‘liefde’. Het is uit liefde dat ze hem deze geschenken geven.

De tekst onderaan: 'Zalig zijn de barmhartigen, want zij zullen barmhartigheid verwerven.'

Het tetragram in detail (en ook hier zijn de klinkertekens heel duidelijk):


 

Schilderij - deel 6

Tekst in het schilderij:

Ghelooue
Duvels bedroch
Dexel der Soden
Lust des Weerlts
Der Sonde onreinheijt’
Onreijne liefde

Tekst in de tekstband:

Salich zijn sij die suijver van herten zijn, want zij sullen god sien

 

Een man en een vrouw staan onder een wolk waarin het tetragram staat. De wolk is omgeven door een hemelse schare. Boven de vrouw staat de tekst: ‘Gelove’. Links van de man staat een aangeklede duivel. 'Duivels bedrog' staat er heel duidelijk boven. De duivel ziet er uit als een vrouw maar hij heeft twee horens, een staart en poten. In zijn hand heeft de duivel een gouden kelk met erboven de tekst ‘dexel der Soden’. Boven de 'O' staat een streepje, wat meestal op een afkortng duidde. Zou er mee bedoeld zijn: 'deksel der zonden' - aangezien hij een gesloten kelk in zijn handen houd? Aan de voeten van de man ligt een vrouw met een open kelk. Daarboven staat de tekst: ‘Der Sonde onreinheijt’ of 'onreinheid van de zonde'. Uit de kelk springen als symbool voor deze onreinheid enkele slangen naar buiten. Rechts van de vrouw staat een man en een vrouw; de vrouw heeft een kroon met een kruis op haar hoofd. Naast de kroon staat: ‘Lust des Werelds’. Aan de voeten van de vrouw staat een naakt, geblinddoekt kind met een boog in de hand. Daaronder staat: ‘Onreine liefde’.

Tekst onderaan: 'Zalig zijn zij die zuiver van hart zijn, want zij zullen God zien.'

Het tetragram in detail - het is hier echter heel moeilijk nog te onderscheiden:


 

Schilderij - deel 7

Tekst in het schilderij:

kinderen gods
Paysmaker
gramschepe
Crijghdheijt
De Wille gods
De Wet (op de tafelen)

Tekst in de tekstband:

Salich zijn die vreedtsamighe, want zij sullen kinderen gods gheheeten worden.

 

Onder een stralend tetragram staan 2 engelen met tussen hen de tekst: ‘kinderen gods’. Links staan drie mannen, met achter hen nog een man. De middelste van de drie mannen houdt de twee amokmakers tegen. De eerste man heft zijn vuist op. De derde man heeft zijn hand aan zijn zwaard. De man achterin heeft een bazuin in zijn hand. Boven hen staan de teksten: ‘Paijsmaker’, ‘gramschepe’ en ‘crijghdheijt’. Peis of Pais is een ander woord voor vrede - vredemaker wordt hier bedoeld en dat klopt dan met de zaligheid die hier uitgebeeld wordt; het gaat immers over de vreedzamen. De andere woorden geven het tafereel weer: gramschap en 'krijgdheid' of krijgvaardigheid. Rechts het tafereel van een man die geknield zit voor een gesluierde vrouw. De vrouw heeft twee stenen tafelen vast waarop ‘De Wet’ geschreven staat. Boven haar staat de tekst: De wille gods’.

Tekst onderaan: 'Zalig zijn zij vreedzamen, want zij zullen kinderen gods geheten worden.'


 

Schilderij - deel 8

Tekst in het schilderij:

Patientie
Steercke Vulherdicheijt
Chrus (linksonder)

Tekst in de tekstband:

Salich zijn die ghene die vervolghinghe lijden om die rechtueerdigheijt, want dat rijcke der hemelen behoort hem toe

 

Drie vrouwen staan onder een stralend tetragram dat omgeven is door hemelse scharen. De middelste vrouw houdt een bijbel, een zwaard en een granaatappel (?) met kruis vast. De linkse vrouw houdt een kruis en een zweep vast. Boven haar staat de tekst: ‘Patientie’ of geduld. Zij staat op een steen waarop “Chrus” staat met een streep boven het woordgedeelte ‘rus’. Een streep boven een woord duidt meestal op een afkorting, hier staat de afkorting dus voor Christus. Links van de steen is een doodshoofd te zien, een bol met kruis rechts. De vrouw rechts heeft een zuil in haar hand en houdt in haar hand een wapenschild. Boven haar staat de tekst: ‘Sterke volhardendheidt’. De zuil is uiteraard het symbool voor standvastigheid. De middelste vrouw is gekroond, de vrouwen recht en links krijgen een kroon aangereikt van twee engelen. Achter hen voltrekt zich een strijdtoneel. Dit schilderij heeft uiteraard weer heel veel symbolen, symbolen in duidelijk verband met de zaligspreking. Onverzetbaar als een zuil, de zweep staat voor het het marteltuig, het doodshoofd voor de slachtoffers maar Christus is de steen waarop de gemeente is gebouwd. De vrouw staat op de steen.

De tekst onderaan: 'Zalig zijn degenen die vervolging lijden vanwege rechtvaardigheid, want het rijk der hemelen behoort hen toe.'

Het tetragram in detail:



De Beeldenstorm

De naam 'beeldenstorm' is een verzamelnaam voor een reeks vernietigingen die tussen 10 augustus en oktober 1566 in de Nederlanden plaatsvond. Tijdens de beeldenstorm werden honderden rooms-katholieke kerken vernietigd. Of vaak werden de inhouden van de kerken vernietigd zoals altaren, beelden, schilderijen, preekstoelen. Deze reeks vernietigingen heeft te maken met de opkomst van het Calvinisme en Protestantisme in de Nederlanden. Men ergerde zich aan de heiligenaanbidding, de beeldenaanbidding, de rijkdommen. Mogelijkerwijs stamt de uitdrukking 'schoon schip houden' zelfs uit deze tijd. Het woord schip staat immers ook voor de grote middenruimte van de kerk. Uiteraard lieten de Spaanse katholieke overheersers dit niet ongestraft voorbijgaan. Als reactie stuurde Filips II Fernando Alvarez de Toledo, de Hertog van Alva, naar de Nederlanden. Hij zou de geschiedenis ingaan onder de bijnaam 'de ijzeren hertog' vanwege zijn schrikbewind.

 

In dit licht de Goddelijke Naam in het schilderij.

Het schilderij is toch wel opmerkelijk. Niet minder dan 7 maal heeft de kunstenaar het tetragram in dit kunstwerk geschilderd en dit op een juiste manier, zelfs met klinkertekens. En dit, zoals reeds vermeld, een jaar of iets meer na de beruchte beeldenstorm. Op de achterkant van de zijluiken zijn de wapenschilden van Antoon van Hille en zijn vrouw Martine van Zevecote te zien. Vermoedelijk waren zij de opdrachtgevers. Antoon van Hille was rechter-commissaris in Gent en stond bekend als een overtuigd tegenstander van de reformatie.

 

 

- naar boven -